За Македонците Гоце Делчев е тоа што е Васил Левски за Бугарите. Бугарскиот историчар Димитар Атанасов раскажува за двајцата револуционери и објаснува зошто е толку тешко да се постигне согласност за ликот на Гоце Делчев.
Во историјата, предназначена за широка општествена употреба, суштествуваат фигури кои се објект на сеопшта согласност во однос на нивното значење. Тие личности се сметани за неприкосновени, општеството им одредило денови на споменување, на нив се именувани улици и плоштади, а на посветените за нив места политичарите одржуваат годишни говори, посветувајќи го своето време и општествениот проект, кој го претставуваат до идеалот на некогашното. Содржината на тие манифестации е позната, но и покрај тоа многумина ја прифаќаат како неизбежна неопходност, како задолжителна повторувачка почит, слично на религиозно читање.
Ликот на Васил Левски
Сите социјални групи ги користат за свои амблеми. За националистите тие се бранители на националната кауза: чистата и света република на Васил Левски за нив е сигурен знак за етничка чистота и легитимација на агресивните планови во однос на малцинствата, бегалците и воопшто сите различни. За либералите водечки е поимот ʺрепублика“ – граѓанска заедница, во која секој нејзин член придонесува за општото благо по мерката на способностите и својот талент, без оглед на разликите според етничка припадност, боја на кожата, сексуална ориентација и други. Социјалистите, пак, го сметаат подготвуваното од него востание за предвесник на Деветосептемврискиот преврат, мислен од нив како бунт на угнетените против нивните мачители.
На тие личности значајни усилби посветува и уметноста. Да најдеме уметник, кој никогаш не ги претставил највисоките авторитети на нацијата, е далеку потешка задача отколку да ги откриеме мноштвото, кои го направиле. Нивните биографии се основа за стихови, раскази, романи, музички дела, серии, филмови, при што секое поколение создава свои образи на националните херои: такви, какво што одговараат на преовладувачките естетски и идеолошки проекти. Ги употребуваат дури и почитувачите на спортски клубови.
Поинаку кажано: дали Левски ќе го прифати образот на претходник на комунистите во нивната визија за историјата, дали неговите зборови ќе бидат дел од паролите на крајнодесните за време на ʺЛуковмарш“ – неговата фигура во секој случај останува на врвот на националниот пантеон.
Васил Левски (1837-1873)
Неговиот македонски еквивалент е Гоце Делчев – фундамент на државотворниот наратив за македонската историја, заземајќи го највисокото место во хиерархијата на хероите на нацијата. Слично на Левски, тој создава револуционерна организација, внатре во самата област Македонија со јасната цел да го отфрли османлиското владеење, мислено во поимите слобода-ропство.
На рамништето на популарноторазбирање на историјата,животот во целосна светост и без грев е возможен. Ете зошто за околноста, дека Апостолот извршил барем две убиства не само што не се споменува, но и повеќе: оние кои ги споделуваат овие детали често се обвинувани за предавство на нацијата. Лицата кои претставуваат олицетворение на вредностите на заедницата, во популарното сознание нема како да се убијци. Очекувањата на јавноста се нивните образи да бидат монолитни, слично на нивните паметници. Левски го убил свештеникот Паисиј во Орхание (денешен Ботевград) на самиот почеток на неговата кариера како револуционер. Години подоцна, провалувајќи ја куќата на Денчо Халача-заможен човек кој откажал да донира за револуционерната борба, создавачот на Внатрешната револуционерна организација (ВРО) убива млад Бугарин, кој работел за својот господар за да не биде сведок на влегувањето со разбивање и обирот.
Идентитетот на Гоце Делчев
Сходно е сижето со етничкиот идентитет на Гоце Делчев. Сите знаеме дека тој е роден во бугарско семејство во Кукуш, учел во училиште на бугарски унијати и во прогимназија, поддржувана од Егзархијата. Завршил бугарска машка гимназија во Солун, па дури и стапил во военото училиште во Софија, од каде бил исклучен поради откриен политички ангажман кон левата кауза. Помеѓу 1894 и 1896 година предава бугарски јазик во училиштето во Штип, исто така елемент на образовната мрежа на Бугарската егзархија.
Независно од неговото етничко потекло и неговата декларирана националност, Делчев се бори за слободата на Македонија. Тој создава внатрешната револуционерна организација, осуштествена на македонски терен на концепт, сличен на оној на ВРО на Левски, кој од своја страна го користи искуството на сличните дејци и процеси во Европа. Во познатите на науката негови текстови, Гоце Делчев не остава никаков сомнеж во однос на неговата политичка замисла – автономија на Македонија според напишаното во Берлинскиот договор. Недостасува дури и навестување во насока на обединување на областа со Бугарија. Тука потсетувам дека сценариото на Обединувањето меѓу Кнежеството Бугарија и Источна Румелија се случува благодарение најмногу на поволниот за каузата распоред на силите на меѓународен план. Противречностите на Стариот континент претставуваат шанса од која владата на Петко Каравелов се користи, но сите Големи сили јасно ставаат до знаење дека повторување на едностраната ревизија на меѓународен акт е невозможно. Ете зошто припишувањето на обединувачки идеи на Гоце Делчев не одговара со историските извори и политичката логика.
Слично на амблемот на бугарската битка за слобода, и тој загинува трагично. Во обидот да пресече една од трасите за брзо префрлање на османлиски војски во Македонија, тој и неговата чета оштетиле еден од мостовите на железничкиот пат меѓу Солун и Одрин. Како резултат на тоа, будноста на локалните османлиски сили е значително зголемена. На 3 мај 1903 година Гоце и неговата чета се опколени во селото Баница. Како иронија на судбината, силите на противникот се командувани од негов добар познаник и соученик. На 4 мај, револуционерот паѓа убиен.
Во учебникот по предметот ʺОпштество“, кој важи за 5-то одделение во Република Северна Македонија, името на Гоце Делчев се појавува уште на 11 страница. Тука да потсетиме, дека и во Бугарија на курсот за средно образование дисциплината, која обично ја нарекуваме историја , се впушта под името ʺЧовек и општество“. Две страници понатаму, тој е определен како најголемиот македонски револуционер. Наречен е уште „македонски великан“. Макар што покрај него за татковци на македонската нација да се прифатени и Даме Груев, Питу Гули и Јане Сандански, името на Делчев е со најмногу повикувања. Несомнено е дека тој е лицето на македонскиот национален историски наратив.
По се си личи, дека тој е Бугарин по потекло, но Македонец по политичка ориентација. Слична фигура е совршено возможна и историјата дава еден куп примери за тоа. Вујкото на Раковски-Георги Мамарчев-е капетан од руската армија кој учествувал во борбите против Наполеон и во Руско-турската војна од 1828-1829 година. Левски е дел од Првата бугарска легија и се бори на српска страна.
Можниот консензус
Разграничувањето меѓу етничкиот идентитет и политичката ориентација се прифаќа од етаблираните македонски историчари. Проф. Драги Георгиев, на пример, копретседател на заедничката бугарско-македонска комисија за историски и образовни прашања, јасно изјавува дека бугарската етничка припадност на Гоце Делчев, зајавена од самиот него во неговите писма, нема како да биде пренебрегната.
Димитар Атанасов
Признавањето на повеќеслојниот идентитет како научен инструмент изгледа неизбежно, ако бараме решение за кризата во односите меѓу Бугарија и Северна Македонија. Ваквиот консензус не би бил непринципиелна согласност против националниот интерес, а чекор во правец на академската логика, затворајќи дел од можностите за пропагандна употреба на минатото. Ако се одлучиме на ваков потег, тоа би отворило низа прашања во врска со начинот на кој ја раскажуваме бугарската историја. Не е ли време да ги очовечиме нашите национални херои и да го вклучиме во учебникот и расказот за теророт, кој е составен дел на секоја револуција? Да признаеме ли дека повеќеслојната природа на ликот на Левски нема да ја наруши неговата светост, но секако ќе придонесе историјата да се користи како средство за создавање граѓани со критичко размислување?
Преземено од ДВ
