По прашањето за народната (а оттука и за етничката) основа на Кирило-Методиевиот јазик во славистиката е акумулирана огромна литература, која тешко може да биде зафатена целосно. Формирана е богата и несоборлива фактологична документација за бугарскиот етнички карактер на јазикот. Иако терминолошкото разнообразие за неговото име, поврзано со различните традиции во националните школи, поголемиот дел од светски познатите медиевисти потврди и продолжува постојано да ја потврдува бугарската народносна суштина на овој најголем стар писмено зарегистриран словенски јазик.
По крахот на Панонската хипотеза објективните лингвисти независно од разновидното етикетирање на јазикот со неточни називи (старословенски, црковнословенски, староцрковнославянски и др.), за да можат да продолжат да работат објективно (научно), влагаа практично истата семантичка содржина во термините, т . е. фактички отчитаа бугарскиот им јазичен карактер. Отстапувањата од оваа ситуација беа ретки.
Признавањето или негирањето на бугарскиот карактер на народната основа на Кирило-Методиевиот јазик има долга (приближно двувековна) историја, коментирана постојано во бугарскиот и во странскиот славистичен печатење. Независно од некои дилеми, изразувајќи се во приливи и одливи на едната или другата
теза, преовладувачкото верување е во корист на бугарската теорија, а не на првата или изменетата Панонска хипотеза.
Најраниот (прв) период од истражувањата на Кирило-Методиевиот јазик е поврзан со името на креаторот на таканаречената Панонската хипотеза Б. Копитар (Kopitar, B. 1863 Glagolita Clozianus, id est codicis glagolitici inter suos facile antiquissimi, olim dum integer ersat Velgae in thesauro Frangepaniano, habiti pro S. Hieronymi bibliis croaticis, supparisque ad minimum exarato a. MLVII. Cyrilliano Ostromiri Novogradensis. Vindobonae) и на В. Миклошич (Mikloshich F. 1851. Monumenta liguae palaeoslovenicae e Codice Supraslien Vindobonae; 1851. Glagolitisch Allgemeine Encyclopädie (Ersch-Gruber Encyclopädie Sect. LXVIII; 1860. Zum Glagolita Clozianu s. Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien. Filosophisch-historische Klasse, 10, 195-214). Според оваа хипотеза – јазикот на првите словенски богослужбени книги е од моравски (или словенечки) тип, бидејќи се поврзува со активностите на двајцата браќа Кирил и Методиј и ученици им во Велика Моравија и Панонија. Токму Словенецот Ватрослав Облак во своите „Македонски студии“ (Оblak, V. Makedonische Studien, Wien, 1896 и „Придонес кон бугарската граматика“ – Сборник за народни умотворениjа, наука и книжевност, т. ХI, С. 1894) со извезени материјал и интерпретација на бугарските говори во Солунско отфрли категорично оваа хипотеза.
Како време, вториот период на научна карактеризација (на бугарската) народна основа на Кирило-Методиевиот јазик продолжува најдолго. Тоа опфаќа поголемиот дел од 20 в. (до 80-90-тите години), кога започнува третиот период – со претензиите на група советски лингвисти да вклучат во т.н. старословенски и јазикот на Киевска Рус. Вториот период има два подпериода, разграничувањето меѓу кои е на крајот на Втората светска војна (1944-1945 година), кога на одреден датум (2. 08. 1944 година) во еден манастир („Прохор Пчински“) со уредба беше најавено измислуването на т.нар. македонски литературен јазик во поранешна Југославија. Некои од странските истражувачи сепак продолжија да ги нарекуваат дијалектите во географската област Македонија бугарски и по 2. 08. 1944 година, па до денес, а други подмениха научната лингвистички терминологија конјунктурно со екстралингвистична. Онака, со вистинско (или заменено) име народната основа на Кирило-Методиев јазик беше карактеризирана. Тука можат да бидат наведени имињата на едни од најголемите странски претставници на светската славистика, а исто така и на голем број автори на старобугарски граматика и одделни истражувања, кои се фокусираат на улогата на Бугарија и на бугарскиот јазик (Билярский 1858: 108‒109, 138; Бодянский 1843: 130‒168; Адрианова ‒ Перетц 1867: 229; Булич 1893: 130; Максимович 1839: 164‒165; Венелин 1849: 66; Мейе 1938: 102; Погорелов 1914; Погорелов 1902: 1; Соболевский 1891: 3; Соболевский 1903: 6‒7; Соболевский 1980: 28; Шахматов 1915: 112‒113; Шахматов 1916: 82; Шахматов 1941: 60; Щепкин 1899: I‒ІІ; Щепкин 1899: IХ‒Х; Щепкин 1967: 22, 33‒34; Щепкин 1967: 22; Boué 1840; Boehme 1904; Diels 1932: 1; Griesbach 1841; Geitler 1875; Kiepert 1876; Lamouche 1931; Leskien 1871: XII; Ильинский 1909: 17, 24; Иречек 1929; Истрин 1930: 10‒11; Истрин 1922: 63‒67; Sis 1918; Vasmer 1900; von Armin 1950; von Armin 1931; Weigand 1924; Wondrák 1912: 5; Vraz 1974: 410‒412; Бернштейн 1950: 113; Бернштейн 1957: 132; Бернштейн 1957а: 383; Бернштейн 1937: 2; Бернштейн 1961: 81, 105; Бернштейн 1977: 1; Мареш 1961: 13; Марузо 1960: 297; Мошин 1963: 30; Аванесов 1973: 6; Обнорский 1946: 4; Охридски 1931: 71‒72; Андреев 1987: 16; Белодед 1883: 3; Бирнбаум 1985: 38; Булаховский 1952: 5; Ван‒Вейк 1957: 18, 19; Виноградов 1958: 16‒17. Виноградов 1967: 39; Виноградов 1973: 17, 67‒68, 185, 288; Верещагин 1982: 135‒138; Винокур 1945: 32‒33; Горшков 1963: 15, 34‒35; Горшков 1984: 76; Державин 1914; Державин 1945: 219; Державин 1946: 3; Гутшмидт 1983: 345; Демина 1983: 255‒256; 261‒262; Eлкина 1960: 14; Иванова 1977: 33; Исаченко 1963: 152; Карский 1962: 588; Климовская 1974: 5; Копецкий 1974: 108; Кривчик и Можайко 1968: 510‒511; Кульбакин 1907; Кульбакин 1911: 9‒10, 12‒15; Ларин 1975: 37; Литаврин 1983: 71; Лихачов 1973: 37, 41; Логачев 1985: 6; Майборода 1975: 7; Мещерский 1981: 29; Матвеева‒Исаева 1958: 21; Милев 1966: 79, 81, 117, 129, 175‒176; Никифоров 1952: 6; Никитин 1976: 5; Норман 1980: 12; Полевой 1900: 44; Селищев 1957: 57; Селищев 1968: 510‒511, 512; Сперанский 1920: 147; Станивьский 1964: 7, 14; Супрун 1977: 52; Толковый словарь русского языка 1940: 488; Улуханов 1972: 11‒12; Ушаков 1840: 488; Филин 1981: 35, 192, 204, 206, 207; Филин 1983: 287; Филин 1984: 45; Хабургаев 1984: 6, 10; Черных 1951: 123; Чешко 1970: 5; Чейка и Лампрехт 1965: 463; Шмелев 1977: 243; Aizetmüler 1978; Arumaa 1964: 50; Bräuer 1952; Słoński 1950: 1‒2; Dobrovský 1947: 97; Popovič 1960: 262; Havrànek 1963: 82; Kiparski 1963: 85; Rosenkranz 1955; Guillou 1984; Petr 1986: 87; Siatkowski 1983: 13; Słаwski 1983: 8‒9; Vraz 1974: 410‒412; Weigand 1924; Wondrák 1912: 5)
Како што се гледа, главниот и авторитетен дел од светската славистика во текот на речиси век има едно категорично сфаќање за бугарскиот карактер на Кирило-Методиевиот јазик и за неговото меѓународно значење за словенскиот јазичен свет и за источноевропскиот културен простор.
доц. д-р А. Кочева
